Jeszcze wcześniej stała tui karczma leśna, wymieniona w rachunkach komturii w Rynie. Zajazd ów był zaczątkiem osiedla, które 2 marca 1443 roku otrzymało przywilej lokacyjny od wielkiego mistrza Konrada von Erlichsausena.

Nowa wieś płącąca daniny otrzymała nazwę Neudorf (dosł. Nowa Wieś). Nazwa ta jednak nie przyjęła się, a w dokumentach krzyżackich z początku XVI wieku występuje jako Aris, później Arys i ta nazwa urzędowa przetrwała do 1945 roku.

W XVII wieku wieś zasłynęła z targu lnem i płótnem lnianym. 1 marca 1725 roku król Fryderyk Wilhelm wydał rozkaz nakazujący nadanie miejscowości praw miejskich.

Szybki rozwój pod koniec XIX wieku zawdzięczał Orzysz rozbudowie poligonu i garnizonu wojskowego, co przyczyniło się do rozkwitu handlu i usług.

Tuż przed I wojną światową miasto stało się ośrodkiem turystycznym. Znajdowały się w nim trzy hotele, gospody, restauracje i kawiarnie. Najczęstszym celem wycieczek (odbywanych łodziami) w owym czasie była duża wyspa na jeziorze Orzysz. Znajdował się tam, będący własnością gminy dworzec gościnny, zwany Buda (Kurhaus Budda) połączony z dużą restauracją i hotelem.

Najstarszym zabytkiem Orzysza jest powstały w XVI wieku kościół ewangelicki, obecnie katolicki - p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej. Odrestaurowany i pomalowany w 1872 roku. We wnętrzu znajduje się późnorenesansowy ołtarz. Zachował się również dzwon spiżowy z 1603 roku. Innymi zabytkami Orzysza są: kościół filialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa z przełomu XVIII i XIX wieku. Jest także cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. W pobliskim Okartowie stoi barokowy kościół parafialny z 1799 roku p.w. Niepokalanego Serca NMP. W latach 1914-1923 świątynię gruntownie odnowiono. Obecny kościół w Klusach postawiono w 1884 roku.

Ponadto na skutek obniżenia poziomu wody jeziora Orzysz odkryty został starożytny kompleks osadniczy (osada rusztowa). Odkrycie prof. Johannesa Heydecka stało się zaczątkiem rozwoju nowożytnej archeologii na Mazurach. Wkrótce odnaleziono następne osiedla z wczesnej epoki żelaza w osuszonych jeziorach:Tulewo (niedaleko Rogali), Lipińskim i Druglin. Jak wykazały badania osiedla były zamieszkane w IV-II wieku p.n.e.

W Ogródku, wsi odległej o 15 km od Orzysza, znajduje dię Muzeum Michała Kajki, mazurskiego poety ludowego i wielkiego bojownika o polskość Warmii i Mazur. Muzeum otwarto w 1968 roku w 110 rocznicę urodzin poety w domu, który jest dziełem jego rąk. Muzeum ukazuje koleje życia, działalności i twórczości poety. Wystawione są ty egzemplarze kancjonałów, kalendarzy, czasopism, które czytał, a także rękopisy i ksiuążkowe wydania jego twórczości. Ekspozycja wzbogacona jest oryginalnymi meblami, narzędziami ciesielskimi oraz eksponatami sztuki ludowej.

Gmina zajmuje powierzchnię 363,49 km2 (miasto 8,16 km2).

Gmina Orzysz
Na terenie gminy występuje szereg ważnych użytków ekologicznych. Znajduje się tu m.in. częśc największego i najlepiej zachowanego torfowiska niskiego na Pojezierzu Mazurskim, o nazwie Nietlickie Bagna. Występują tu ciekawe i rzadkie gatunki roślin i zwierząt (brzoza niska, gaździk pyszny, pełnik europejski, żurawie, błotniaki). Przedmiotem ochrony Torfowiska Rząśniki jest zespół roślinno-krajobrazowy torfowiska oraz leśne jeziorko Suchar, stanowisko rzadkich ptaków drapieżnych. Wyspa Róż to strefa ochronna ptaków drapieżnych (bielik, kania czarna).

Wyjątkowe walory krajobrazowe i przyrodnicze przyciągają miłośników wędrówek pieszych i rowerowych, amatorów sportów wodnych, konnych przejażdżek oraz zwolenników wędkowania, grzybobrania lub łowiectwa. Każdy znajdzie tu coś dla siebie.

(Fot. Pixabay / CC0)